Określenie specjalizacji regionalnych Mazowsza oraz opracowanie propozycji zmian profilu gospodarki w regionie

W ramach zadania pt. „Określenie specjalizacji regionalnych Mazowsza oraz opracowanie propozycji zmian profilu gospodarki w regionie”, stanowiącego element projektu, zainicjowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, pn. „Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim”, wykonano szereg prac badawczych, w które byli zaangażowani Konsorcjanci:

1) Politechnika Warszawska (PW) – Koordynator;

2) Instytut Geodezji i Kartografii (IGiK);

3) Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy (IUNG);

4) Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (SGGW);

5) Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERIGŻ).

Przeprowadzone badania i analizy dotyczyły m.in.:

 modelowych gospodarstw rolnych dla różnych obszarów województwa i ich dyslokację (określenie specjalizacji regionalnych),

 rozwiązań niezbędnych do wszechstronnego rozwoju wsi i gospodarstw rolnych, poprawy warunków życia oraz pracy ludności,

 algorytmu postępowania w zakresie wyznaczania obszarów o największym o stopniu zapotrzebowania w zakresie:

• wyznaczania obszarów priorytetowych na prace scaleniowe z uwzględnieniem partycypacji społecznej,

• gospodarowania wodą,

• programów rewitalizacji rekomendujących przekształcenia wybranych obszarów,

• zabudowy mieszkaniowej,

 propozycji rozwiązań mających na celu wsparcie dla rolnictwa niskoemisyjnego,

 profili ekonomicznych gospodarstw rolnych i wizualizacji przestrzennej wyników badań,

 klasyfikacji gmin wiejskich województwa mazowieckiego ze względu na nasilenie barier demograficznych i społeczno-gospodarczych,

 obszarów nieużytków wiejskich w celu określenia obszarów nadających się do uprawy roślin energetycznych;

 zmian uwilgotnienia obszarów rolniczych ze szczególnym uwzględnieniem terenów łąkowych pod kątem przywrócenia naturalnych cech środowiska,

 bilansu wodnego w województwie mazowieckim, na podstawie doświadczeń województwa wielkopolskiego,

 lokalizacji obszarów zagrożonych niedoborami wody z zastosowaniem wieloczasowych zdjęć satelitarnych,

 obszarów o powtarzających się niedoborach wody dla rolnictwa. Rozwój wielofunkcyjny jest nieodłączną cechą obszarów wiejskich, ale jego kierunki i intensywność zależą od wielu uwarunkowań ekonomicznych, społecznych, przyrodniczych, instytucjonalnych i kulturowych.

Należy podkreślić że na obszarach, na których możliwy jest intensywny rozwój produkcji rolnej, z uwagi zarówno na warunki produkcji jak i dotychczasową tradycję, należałoby dążyć do jej wzmocnienia uwzględniając istotność występowania obszarów żywicielskich.

Ponadto poprawę warunków gospodarowania i wzrostu jakości życia na obszarach wiejskich województwa mazowieckiego można poprawić w ramach realizacji :

1) scaleń gruntów - które powinny być przeprowadzone zwłaszcza we wschodniej i południowo-wschodniej części województwa;

2) scaleń i podziału nieruchomości – które dają możliwości dostosowania terenów do pełnienia funkcji mieszkaniowej jednorodzinnej;

3) rewitalizacji – jako procesu wspomagającego rozwiązywanie problemów społecznych.

Obszary wiejskie realizują wiele funkcji pozaprodukcyjnych, w tym społeczną, kulturową czy przyrodniczą. Są one konsekwencją zmian jakościowych i ilościowych zachodzących na wsi i w rolnictwie. Ważną funkcją obszarów wiejskich jest funkcja turystyczna.

Rozwój gospodarki turystycznej skutkuje:

 napływem środków finansowych, również walut obcych,

 redystrybucją dochodu narodowego,

 aktywizacją lokalnej ludności i dywersyfikacją zatrudnienia z uwagi na powstawanie nowych zawodów i nowych miejsc pracy (dzięki inwestorom zewnętrznym i lokalnym),

 stymulowaniem przedsiębiorczości rozumianej jako zakładanie i prowadzenie własnej działalności gospodarczej oraz jako postawa człowieka,

 wzrostem dochodów jednostek samorządu terytorialnego z tytułu wzrostu wpływów z podatków,

 wydatkami samorządu lokalnego na inwestycje turystyczne i paraturystyczne.

Główną formą turystyki realizowaną na obszarach wiejskich, która nie burzy wiejskiego charakteru jest turystyka wiejska, a w jej ramach agroturystyka. Umiejętne wykorzystanie kultury ludowej i dziedzictwa kulturowego danego obszaru pozwala na stworzenie oferty oryginalnej i konkurencyjnej. Na Mazowszu obszarem predystynowanym do rozwoju wiejskiej turystyki kulturowej są przede wszystkim Kurpie.

W ramach turystyki wiejskiej i agroturystyki możliwe jest rozwijanie różnych atrakcji i form aktywnego spędzania czasu wolnego powiązanych z potencjałem wsi i rolnictwa (np. rękodzieło artystyczne). Rozwijającym się kierunkiem specjalizacji obiektów turystyki wiejskiej jest agroterapia. Jest ona wykorzystywana również w gospodarstwach opiekuńczych. Gospodarstwa opiekuńcze to przykład rolnictwa społecznego.

Zakładając, że planowana zmiana przepisów prawnych pozwalająca na łączenie funkcji rolniczej z opiekuńczą zostanie wprowadzona, to jest to ciekawa alternatywa dla tych mieszkańców obszarów wiejskich którzy chcą dywersyfikować źródła dochodów realizując równocześnie ważną misję społeczną. Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych wskazano priorytetowe działania z zakresu gospodarowania wodą na obszarach wiejskich na obszarze analizowanych gmin województwa mazowieckiego. Przedstawiono algorytmy wyznaczania gruntów charakteryzujących się największym zapotrzebowaniem na realizację działań polegających na budowie i utrzymaniu urządzeń wodnych oraz zwiększaniu zdolności retencyjnych zlewni, a tym samym przeciwdziałaniu skutkom suszy.

Na podstawie przeprowadzonych badań zdiagnozowano gminy, które chciałyby:

1) zwrócić szczególną uwagę organów samorządu województwa na problemy z utrzymaniem, budową lub odbudową urządzeń melioracji wodnych;

2) zgłosić do wiadomości organów samorządu województwa szczególne problemy związane z podtopieniami, zbyt wysokim poziomem wód podziemnych oraz zakłóceniami stosunków wodnych spowodowanymi nadmiernymi opadami;

3) zgłosić zapotrzebowanie na prace z zakresu budowy nowych lub odbudowy istniejących urządzeń melioracji wodnych, które zostało ocenione jako bardzo duże;

4) zgłosić zły stan techniczny istniejących urządzeń melioracji wodnych;

5) zwrócić szczególną uwagę organów samorządu województwa na szeroko pojęte problemy związane z retencjonowaniem wody i zwiększaniem potencjalnych zdolności retencyjnych zlewni;

6) zgłosić problem nawadniania. Badania ankietowe wskazały, że najbardziej zubożonym krajobrazem rolniczej przestrzeni produkcyjnej charakteryzują się gminy: Gołymin-Ośrodek oraz Sońsk w powiecie ciechanowskim, Błędów oraz Mogielnica w powiecie grójeckim, Garbatka-Letnisko i Głowaczów w powiecie kozienickim.

Efektywnym rozwiązaniem mogłoby być wsparcie finansowe w formie dopłat dla rolników, którzy wyłączyliby z produkcji rolnej grunty o dużych zdolnościach retencyjnych, pozostawiając je w stanie naturalnym. Na obszarze gmin charakteryzujących się niskim wskaźnikiem gruntów zalesionych i zadrzewionych sugeruje się promocję rozwiązań związanych ze zwiększeniem retencji krajobrazowej w drodze zalesień, regulacji granicy rolno-leśnej, wprowadzaniu zadrzewień przydrożnych i śródpolnych oraz stref buforowych. Jednym z głównych celów działań rewitalizacyjnych na obszarach wiejskich jest podniesienie jakości życia na wsi.

Co ważne, przedsięwzięcia i projekty rewitalizacji miast, powinny uwzględniać rozwijanie dotychczasowych i budowanie nowych powiązań z obszarami wiejskimi otaczającymi miasta (i odwrotnie). Dotyczy to przede wszystkim lokalnych produktów, lokalnych wytwórców i usługodawców, stowarzyszeń i instytucji kultury, których oferta i promocja powinny mieć charakter sieciowy, a nie punktowy. Kultura, tradycja i tożsamość lokalna stanowią bazę dla innowacyjnych rozwiązań na obszarach wiejskich. Sugerowana ponadlokalna perspektywa planowania procesów rewitalizacji pozwoli bazować nie tylko na wewnętrznych zasobach obszarów wiejskich, ale także na tych, znajdujących się w ich otoczeniu.

Program rewitalizacji wymaga współpracy i koordynacji działań wielu podmiotów, a ponadlokalna perspektywa daje szersze możliwości aktywizacji obszarów kryzysowych. Stan polskiej przestrzeni, postępująca suburbanizacja, presja na tereny wiejskie w okolicach dużych miast wymusza podjęcie skoordynowanych działań w celu zrównoważonego rozwoju tych obszarów. Polski system planowania przestrzennego dając dużą swobodę samorządom lokalnym w prowadzeniu polityki przestrzennej, w sytuacji presji urbanistycznej na tereny wiejskie, doprowadził do chaotycznej zabudowy tych obszarów, w wielu przypadkach utrudniając prowadzenie gospodarki rolnej oraz niszcząc tradycyjny, naturalny krajobraz polskiej wsi. Zabudowa rozprzestrzeniająca się w niekontrolowany sposób poza dewastacją krajobrazu i środowiska powoduje również wiele problemów ekonomicznych związanych w koniecznością rozwoju komunikacji, infrastruktury technicznej oraz usług, którym samorządy nie są w stanie sprostać.

W efekcie zmiany, które miały stać się motorem napędowym rozwoju, stają się problemem nie do udźwignięcia dla wielu gmin. Z kolei wymarzone miejsce zamieszkania poza miastem, w naturalnym środowisku i krajobrazie staje się obszarem o nieokreślonym charakterze, pozbawionym podstawowych elementów niezbędnych w środowisku zamieszkania tj. np. usług podstawowych. Rozwiązania proponowane w przepisach prawa, jak opisywany bilans terenów budowlanych, stanowią właściwy kierunek w ograniczeniu niekontrolowanego zagospodarowania. Brakuje jednak im ustalonych ram oraz metodyki. Stanowią dopiero początek tworzenia skoordynowanego systemu planowania przestrzennego. W związku z tym konieczne wydaje się podejmowanie prac nad kolejnymi narzędziami porządkującymi sposób badania potrzeb, analizowania uwarunkowań oraz wyznaczania terenów o optymalnych warunkach dla rozwoju konkretnej funkcji. Jedynie całościowe podejście do planowania przestrzennego może zapewnić ład przestrzenny oraz zrównoważony rozwój. Głównym celem badań empirycznych było zidentyfikowanie i opracowanie charakterystyki profili ekonomicznych gospodarstw rolnych w województwie mazowieckim, do których wykorzystano dane z towarowych gospodarstw rolnych osób fizycznych prowadzących nieprzerwalnie rachunkowość rolną w ramach Polskiego FADN w latach 2009-2019.

Na podstawie przeprowadzonych badań wyłoniono 11 jednorodnych struktur produkcyjno-ekonomicznych charakterystycznych dla województwa mazowieckiego, posiadających zdolność do rozwoju i charakteryzowanych przez czynniki produkcyjno-ekonomiczne, decydujące o atrakcyjności gospodarstwa i możliwościach osiągania zadowalających wyników gospodarstwie. Wyodrębniono 8 profili stanowiących tzw. trwałe struktury, które występowały nieprzerwanie w całym badanym okresie. Analizy wykazały, że rolnictwo województwa mazowieckiego jest zróżnicowane przestrzennie pod względem występujących profili ekonomicznych.

Na podstawie danych pozyskanych z Banku Danych Lokalnych GUS obliczono wskaźniki, które następnie zostały wykorzystane do obliczenia tzw. syntetycznej miary rozwoju gminy, której wartości odzwierciedlają stopień rozwoju poszczególnych gmin w odniesieniu do hipotetycznego wzorca rozwoju gmin wiejskich. Syntetyczną miarę rozwoju oszacowano dla 226 gmin, tj. wszystkich gmin wiejskich województwa mazowieckiego, które w 2021 roku miały status gmin wiejskich.

W wyniku analizy ustalono, że najbardziej logicznie uzasadniony jest podział gmin wiejskich woj. mazowieckiego na 3 grupy, zróżnicowane pod względem nasilenia barier demograficznych i społeczno-gospodarczych. W przypadku większej liczby skupień pojawiały się pewne grupy gmin o niewielkiej liczebności. Stosowanie odrębnej polityki rozwoju względem takich grup wydaje się natomiast mało uzasadnione. Wydzielenie 3 powyższych grup gmin pozwala na dostosowanie polityki regionalne oraz instrumentów służących jej realizacji do specyfiki każdej z nich. Może to być np. odpowiednie ukierunkowanie wsparcia na rozwój lokalnych gospodarek. W gminach wysoko rozwiniętych może to być poprawa systemu transportu publicznego, która jest uzasadniona rosnącą liczbą mieszkańców, czy otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw działających na terenie gminy.

Z kolei w gminach o niskim poziomie rozwoju wsparcie może być ukierunkowane na wzmocnienie tych sektorów gospodarki, które są względnie dobrze rozwinięte lub też rozwój działalności niszowych, tj. takich, które w znikomym stopniu występują w gminach wysoko rozwiniętych.

Uzyskane wyniki klasyfikacji pozwoliły z wysoką dokładnością określić rozmieszczenie potencjalnych upraw do uprawy roślin energetycznych. Udział powierzchni nieużytków w powiatach nie przekracza 0,21% powierzchni powiatu. Najwięcej nieużytków w stosunku do powierzchni powiatu występuje w powiecie sierpeckim, a najmniej w powiecie legionowskim. W całym województwie mazowieckim zlokalizowano 4136 ha obszarów, które mogą być potencjalnie wykorzystane pod uprawę roślin energetycznych. Powierzchnia ta stanowi 4,4% powierzchni rolnej całego województwa.

Rośliny energetyczne wymagają wysokiego poziomu wód gruntowych, ponieważ mają bardzo rozbudowany system korzeniowy, a w przypadku gleb suchych i piaszczystych wymagają odpowiedniej irygacji, dlatego nie powinno się ich uprawiać tam, gdzie często odnotowywana jest susza, bo wieloletnie rośliny uprawiane na cele energetyczne zużywają od 500 do 700 mm wody w okresie wegetacji.

Większe powierzchnie uprawy mogą zachwiać gospodarkę wodną, szczególnie w okresach niedoboru opadów i trwającej suszy. Produkty programu Copernicus dostarczają kompleksowej informacji, dotyczącej środowiska, w tym wilgotności gleby. Dane te powstają na bazie zobrazowań satelitarnych Sentinel-1, satelity pozyskującego dane, przy wykorzystaniu sygnału radarowego, który w odniesieniu do literatury, jest najodpowiedniejszy do tego rodzaju operacji. Niebagatelny wpływ na wilgotność gleby w konkretnych latach, mają opady deszczu. W 2021 roku były one najwyższe, w 2019 zaś najniższe, co pokrywa się z uwilgotnieniem terenu. Analizy dla każdego kroku czasowego wykazały, że rok 2021 był okresem największego uwilgotnienia, zarówno na obszarach rolnych ogółem jak i obszarach łąkowych.

Największe zagrożenie niedoborami wody stwierdzono na obszarach rolniczych zlokalizowanych w trzynastu powiatach, z uwagi na równe lub ponad 40% częste występowanie suszy w sezonie wegetacyjnym w okresie dwudziestoletnim. Należy zwrócić uwagę, że w obrębie województwa mazowieckiego rozpoznano pojedyncze grupy pikseli rolniczych, gdzie występowanie suszy w latach 2001-2020 było bardzo częste, nawet około 60%.

Proponowana metoda monitorowania obszarów rolniczych poprzez śledzenie zmian uwilgotnienia i związanych z tym zagrożeniami niedoborami wody na podstawie zobrazowań satelitarnych, wykonywanych w optycznym zakresie promieniowania elektromagnetycznego, pozwala na wychwycenie warunków niesprzyjających rozwojowi roślin uprawnych oraz rozpoznanie terenów objętych suszą.

Tekst:

Robert Mroczkowski

Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii

UMWM w Warszawie