Analiza walorów kulturowych, turystycznych i regionalnych obszarów wiejskich województwa mazowieckiego

W ramach Zadania pt. „Analiza walorów kulturowych, turystycznych i regionalnych obszarów wiejskich województwa mazowieckiego”, stanowiącego element projektu, zainicjowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, pn. „Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim”, wykonano szereg prac badawczych, w które byli zaangażowani Konsorcjanci:

• Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERIGŻ) – Koordynator;
• Politechnika Warszawska (PW);
• Instytut Geodezji i Kartografii (IGiK);
• Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (SGGW).

Przeprowadzone badania i analizy dotyczyły m.in.:

• analizy możliwości waloryzacji obszarów cennych środowiskowo na podstawie zdjęć satelitarnych
  i danych przestrzennych GIS,
• analizy turystycznych i kulturowych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich Mazowsza,
• wskazania możliwości waloryzacji zasobów lokalnych na obszarach wiejskich z uwzględnieniem warunków przyrodniczych, kulturowych i społeczno-gospodarczych,
• określenia obszarów predestynowanych do wytwarzania produktów regionalnych w powiązaniu
  z modelami gospodarstw wypracowanymi w ramach Zadania 2.

Niewątpliwie ruch turystyczny na Mazowszu jest i pozostanie w dużej mierze silnie powiązany z obecnością Warszawy. Obecność stolicy i zarazem największego (oficjalnie ok. 1,8 mln mieszkańców) miasta Polski jest z jednej strony dobrodziejstwem dla reszty województwa, gdyż zapewnia ogromny potencjalny popyt na usługi związane z podróżami, z drugiej strony stanowi zagrożenie dla pozamiejskiej oferty turystycznej. Wynika to nie tylko z przedstawionej już koncentracji infrastruktury turystycznej oraz odpowiednio bogatszej i lepszej jakościowo oferty kulturalnej, a w związku z tym skupiania krajowego i zagranicznego ruchu przyjazdowego, ale również z samych aspiracji mieszkańców stolicy, ich statusu ekonomicznego i dostępnych im możliwości w zakresie podróżowania po całej Polsce i świecie. W tym kontekście szansą dla rozwoju turystyki na obszarze województwa mazowieckiego może być umieszczana wśród nowych trendów i zyskująca coraz większą popularność na świecie tzw. turystyka sąsiedzka, polegająca na bliskich podróżach, do miejsc niezbyt odległych od miejsca codziennej egzystencji. Istotą takich wypraw jest odkrywanie na nowo swojego sąsiedztwa i odnajdywanie rzeczy ciekawych i niezwykłych w pozornie znanym sobie otoczeniu. Warto zwrócić uwagę, iż w przeprowadzonym badaniu wykazano, że blisko 70% respondentów takie właśnie wyjazdy realizuje. Problemem pozostaje jednak ich krótki czas trwania, co znacząco ogranicza korzyści z ruchu turystycznego. Województwo mazowieckie ma zatem wszelkie atuty dla rozwoju tego typu turystyki, co więcej, problemy związane z międzynarodowym przemieszczaniem się w związku z pandemią COVID-19 paradoksalnie wytworzyły dodatkową szansę pozyskania uwagi potencjalnych klientów lokalną ofertą. Aby było to jednak możliwe, niezbędne jest z jednej strony zapewnienie uczestnikom ruchu turystycznego odpowiednio ciekawych i gwarantujących niestandardowe przeżycia aktywności, które pozwolą konsumentom oderwać się od codziennej rzeczywistości bez konieczności dalekich wypraw, a z drugiej dostarczenie zainteresowanym informacji o takowej ofercie w sposób skuteczny i zgodny z ich oczekiwaniami.

Zasoby społeczno-gospodarcze województwa mazowieckiego są znaczące, zarówno w zakresie kapitału ludzkiego, jakości życia, poziomu gospodarczego, w tym także potencjału produkcyjnego rolnictwa. W każdym tym zakresie szereg zmiennych powinno być uwzględnianych w ocenie zasobów społecznych, gospodarczych, a także środowiskowych. Uzyskane wyniki, zarówno w ujęciu przeciętnym dla województwa, jak i powiatów i gmin uwypukliły skale zróżnicowania wewnątrzregionalnego. Zróżnicowanie to, także się różni – w przypadku części rozważanych kwestii zróżnicowanie to jest bardziej intensywne/dostrzegane, w innych zaś mniej. Niemniej wyniki przedstawione wskazują, że każda z rozważanych jednostek administracyjnych ma swoją specyfikę, a także problemy i wyzywania, które wymagają indywidualnego podejścia lokalnej administracji do zmierzenia się nimi, innymi słowy nakreślenia zakresu działań administracjach oraz odpowiedniej ich intensywności w zależności od potrzeb regionu, przy uwzględnieniu możliwości ich finansowania czy też wspierania. Z drugiej zaś strony niezmiernie ważną kwestią jest „wykorzystanie” przewag konkurencyjnych poszczególnych regionów. Za obrazowy przykład służy stan rolnictwa ekologicznego, który w pewnych regionach jest bardziej rozwinięte, w innych mniej, co wynika zarówno z potencjału środowiskowego, możliwości zaangażowania pracy w rolnictwie, a także uwarunkowań rynkowych.

Uogólniając można przyjąć, że posiadane zasoby są nie tylko wystarczające, ale całkiem dobre. Oczywiście
w każdym parametrze pojawiają się obszary charakteryzujące się ekstremalnymi wynikami, ale przyjmując za porównanie średnią, można przyjąć, że zasoby na obszarach wiejskich województwa mazowieckiego charakteryzują się wynikami pozwalającymi na trwały rozwój w dłuższym okresie. Jest to uwarunkowane zastosowaniem odpowiedniej polityki rozwojowej, dostosowanej do uwarunkowań lokalnych oraz czynnikami związanymi z systemem kulturowym. Należy więc przyjąć, że przy zastosowaniu odpowiednich narzędzi, w szczególności związanych ze zwiększeniem skłonności mieszkańców do działania na rzecz lokalnych społeczności rozwój na poziomie lokalnym, tj. gmin może przebiegać w sposób harmonijny, zrównoważony. Konieczne jest jednak wdrożenie odpowiednich strategii, które w przypadku każdej społeczności pozwalałyby na odpowiednie wykorzystanie istniejących uwarunkowań.

Jednym z celów Zadania było wskazanie możliwości waloryzacji zasobów, co należy rozumieć jak utrzymanie ich na obecnym poziomie lub poprawę stanu. Jest to szczególnie istotne w kontekście narastającego ryzyka wystąpienia zagrożeń o charakterze środowiskowym, głównie (ale nie tylko) będących skutkiem zmiany klimatu. Mazowsze już obecnie odczuwa napięcia wynikające z tego problemu. W kolejnych latach tempo zmian najprawdopodobniej nasili się. Stąd utrzymanie zasobów, zwłaszcza przyrodniczych, na obecnym poziomie może stać się poważnym wyzwaniem. Niezależnie od działań na rzecz zachowania różnego rodzaju zasobów. Kluczową rolę mogą odegrać działania w sferze szeroko pojętej kultury. Przedstawione analizy zasobów wskazały, że w dużej liczbie obszarów wiejskich brakuje infrastruktury i działań na rzecz integracji kulturowej, co pozwala przypuszczać, że na tych terenach poziom integracji lokalnej społeczności jest niewystarczający.

Warunkiem dla skutecznego rozwoju kulturowego lokalnych społeczności wiejskich jest stworzenie możliwości spotkań poprzez udostepnienie odpowiednich zasobów lokalowych oraz przygotowanie interesującej oferty, która zawierałaby zarówno elementy edukacyjne (warsztaty, kursy, itp.), jak i rozrywkowe (przedstawienia, występy itp.). Skala tych inicjatyw nie musi być duża, ważna jest ich regularność, która pozwoliłaby na skupienie aktywnych obywateli wokół samorządu i wyposażenie ich w odpowiednie narzędzia umożliwiające rozwój kulturowy społeczności, a dalszej mierze dbałość o rozwój zasobów lokalnych.

Ważnym czynnikiem wpływającym z kolei na rozwój i atrakcyjność gospodarstw agroturystycznych może stać się promowanie, produkcja i dystrybucja tradycyjnych i regionalnych produktów żywnościowych. Działalność  agroturystyczna może zmniejszać negatywne skutki ekonomiczne wypływające z sezonowości turystycznej i być atrakcją przyciągając do obiektu turystów poszukujących wrażeń kulinarnych.

Działalność ta powoduje, że rolnik ma możliwość bezpośredniego zbytu swoich produktów rolnych i przygotowanych przetworów. Jest to skuteczny sposób podniesienia  dochodów z gospodarstwa i wpływa na wielofunkcyjny rozwój obszaru wiejskiego. Tradycyjne i regionalne produkty żywnościowe odpowiednio wypromowane mogą pomóc zdywersyfikować działalność gospodarstw agroturystycznych, wpłynąć na wzrost zatrudnienia na wsi i dochody mieszkańców terenów wiejskich. Atrakcyjna środowiskowo (lasy, wody, krajobraz, rozkład użytków gruntowych) lokalizacja gospodarstw agroturystycznych może spowodować chęć wykorzystania darów natury i zapoczątkowanie działalności w produkcji np. miodu, serów czy przetworów mięsnych.

Dobra współpraca i kooperacja sąsiedzka w tym przekazywanie sobie wiedzy i dobrych praktyk może być stymulantem zmian w kierunku rozwoju produkcji produktów regionalnych, co należy łączyć z już istniejącymi miejscami, w których produkcja regionalna występuje. Czynnik edukacyjny w relacjach sąsiedzkich (przypadkowe i zaplanowane spotkania, rozmowy), ale i wykorzystanie e-technologii (np. aplikacje na smartfony, tworzenie portali tematycznych i reklama tradycyjna w postaci folderów, artykułów itp.), wydaje się najwłaściwszą drogą promowania produkcji produktów regionalnych, choć obowiązek 25-letniego doświadczenia w produkcji towaru może być, w przypadku nowych producentów, bardzo zniechęcający do podjęcia takiej aktywności. Kluczowe byłoby zapewnienie administracyjnego i technicznego wsparcia w tym zakresie np. na poziomie gminy.

Obszarami predestynowanymi do produkcji produktów regionalnych powinny być obszary:

• gdzie już taka produkcja ma miejsce, a dostępne aplikacje mogą być pomocne w uzyskaniu informacji przez osoby szukające alternatywnych źródeł dochodów,
• gdzie występują gospodarstwa agroturystyczne, które poprzez produkty regionalne mogą zwiększyć swoją atrakcyjność,
• gdzie nowa działalność agroturystyczna może być rozwijana tzn. miejsca atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo,
• gdzie rozwój rolnictwa intensywnego jest utrudniony z uwagi na uwarunkowania, przestrzenne, własnościowe czy przyrodnicze, a poszukiwane są inne źródła dochodów.

Robert Mroczkowski

Dominika Radkiewicz

Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii
Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie